عالم برزخ

قبر / سؤال قبر

پرسش	پاسخ
سؤال و فشار قبر چگونه است؟	انسان با مرگ وارد عالم برزخ می شود که مقدمه ای است برای ورد به قیامت. قرآن کریم در این باره می فرماید: «و من وَراهم بَرزْخٌ الی یوم یُبْعَثون(1)؛ و از پی آنان تا روزی که مبعوث شوند، فاصله ای [=برزخ ] است.» و پاداش و عذاب، و فشار و سؤال قبر مربوط به روح انسان و بدن برزخی اوست که در عالم برزخ است. نباید گمان بُرد که فشار قبر به معنای فشار دیواره های قبر در دنیاست، یا سؤال در همین قبر دنیایی صورت می گیرد. بلکه همه این موارد در عالم برزخ روی می دهد. البته، زندگی در برزخ، میان کالبدی است همانند همین کالبد و بدن دنیایی. در حدیث از معصوم«علیهم السلام» وارد شده که: «فی قالب کفالبه فی الدنیا(2)؛ در بدنی مثل بدن دنیایی». از این رو، اگر مرده ای را بسوزانند و خاکسترش را به باد دهند و اصلاً برایش قبری نباشد و یا او را درنده ای بخورد و یا او را به دریا اندازند، باز هم عذاب، یا شادی خواهد بود، زیرا عذاب و شادی مربوط به روح است، آن هم با بدن سبک و لطیف برزخی. حالِ انسان در زندگی برزخی شبیه حال کسی است که برای رسیدگی اعمالی که از او سر زده است به یک سازمان قضایی احضار می شود و مورد بازجویی و بازپرسی قرار می گیرد و پرونده اش کامل می شود و در انتظار محاکمه در بازداشت می ماند. از امام صادق«علیه السلام» نقل شده که فرمود: «هر کس سه چیز را منکر شود، شیعه ما نیست؛ اول: معراج پیامبراکرم«صلی الله علیه وآله»؛ دوّم: سؤال قبر؛ سوم: شفاعت اولیای خدا در روز قیامت.(3)» در برخی روایات آمده است: سؤال در قبر تنها برای کسانی است که مؤمن محض اند یا کافر محض اند، امّا مردمان معمولی در برزخ رهایند تا قیامت فرا رسد(4). و بنا بر حدیثی از امام صادق«علیه السلام»، دو فرشته به نامهای منکر و نکیر، سراغ صاحب قبر می آیند و از او سؤال می کنند(5). امّا این که از چه چیز سؤال می کنند، از امام سجاد«علیه السلام» نقل شده است: «از خداپرستی و نبوّت و دین و کتاب و ولایت و از چگونه صرف کردن عمر و از مال و راه کسب آن سؤال می کنند.(6)» قبر، پس از پرسش و پاسخ، یا بوستانی از بوستانهای بهشت می گردد، یا گودالی از گودالهای دوزخ: «... والقبر روضةٌ من ریاض الجنّة او حفرة من حفر النیران...(7)». « بخش پاسخ به سؤالات » 1) سوره مؤمنون، آیه 100. 2) کافی، ج 3، ص 245. 3) بحار الانوار، ج 6، ح 23، ص 223. 4) بحارالانوار، ج 6، صص 223 و 235؛ اصول کافی، ج 3، ح 1 - 4، ص 235. 5) همان، ج 6، ص 236. 6) همان، ج 6، ص 223. 7) همان، ج 6، ص 218.
چرا مرده را کفن و دفن می کنند و چرا طرف راست صورتش را بر خاک می گذارند؟	احکامی که در اسلام برای متوفی جعل شده برای احترام و به او، تسلی خاطر و احترام بازماندگان و عبرت گرفتن سایرین است. آیا اگر متوفی را دفن نکنند و در گوشه ای بیندازند تا متعفن شود، بی احترامی به یک مسلمان نیست؟ آیا نباید بین انسان و سایر حیوانات فرق گذاشت؟ از این ها گذشته، اگر میت را دفن نکنیم آیا متعفن شدن بدن وی باعث شیوع امراضی در جامعه نمی گردد؟و... آیا وقتی صورت میت را روی خاک می گذارند، حاضرین بی اعتباری ظواهر دنیا و تجملات آن نیز پی نمی برند؟ آیا این موضوع و بعضی از احکام دیگر میت موجب نمی شود مردم به فکر مرگ و معاد بیفتند؟ و دست از آلودگی و ظلم و ستم بردارند؟ اگر پدر شخصی از دنیا برود و مردم جمع نشوند تا جنازه او را بردارند، بی احترامی و بی اعتنایی به آن شخص نیست؟ آیا ناراحتی او با این عمل بیشتر نمی شود؟ این ها قسمتی از فلسفه احکام وضع شده برای متوفی است، اما نمی توان مدعی شد این احکام که غیر از این حکمتی ندارد، چه آنکه احکام اسلام، همه دارای فلسفه و حکمت هایی است که بعضی از آنها برای ما مکشوف و بعضی هنوز معلوم نشده است و ما احکام اسلام را می پذیریم ولو به فلسفه آن نرسیده باشیم. « بخش پاسخ به سؤالات »
در برخورد با جنازه، کدام روش بهتر است: دفن کردن، سوزاندن و یا به دریا اندختن؟	دستورات اسلام در هر زمینه ای، مناسب ترین و بهترین حکم ممکن است و نظر اسلام این است که میت را دفن کنند نه اینکه مثلاً بسوزانند. « بخش پاسخ به سؤالات »
مراد از آیه « قالوا ربنا امتنا لثنتین و حییتنا اثنتین فاعترفتا بذنوبنا فهل الی خروج من سبیل» چیست؟	طبق بعضی از تفاسیر مراد از دوبار مردن یکی مردن در دار دنیاست و دیگری مردن در قبر و مراد از دوباره زنده شدن یکی زنده شدن در قبر و دیگری زنده شدن در قیامت است. در آیه گفته می شود: خدایا ما زنده بودیم، ما را میراندی و در قبر زنده کردی و دوباره میراندی و در قیامت زنده کردی؛ مقصود این است که دوباره میراندی و دوباره زنده کردی و منظور از قبر عالم برزخ است. اما معلوم نیست زنده شدن و مردن در قبر مثل زنده شدن و مردن در دنیا باشد. بعضی از مفسرین هم فرموده اند که این آیه نظر به رجعت و زنده شدن پس از مرگ در دنیا دارد؛ یعنی در دنیا میراندی و باز زنده کردی و دوباره میراندی و در قیامت زنده کردی. « بخش پاسخ به سؤالات »
قبر و مزار به چه معناست؟	قبر به معنای گور بوده و بر عالم برزخ نیز اطلاق شده است ولی مزار به معنای زیارتگاه و آرامگاهی است که مردم به زیارت آن می روند. « بخش پاسخ به سؤالات »
با اینکه خداوند از تمام حقایق آگاه است، چرا فرشتگان در قبر از انسان سؤال می کنند؟	همان گونه که قدرت غیر محدود خداوند در این جهان با این که حوادث و پدیده ها براساس قانون علت پدید آید منافات ندارد و سنت الهی بر این قرار گرفته که حوادث با علل و عوامل طبیعی به وجود آید؛ در آن جهان نیز نظام علل و اسباب حاکم است و پدیده های آن عالم هم طبق نظامات مذکور تحقق می یابد. بنابراین، سؤال فرشتگان در قبر و محاسبه اعمال در قیامت از سوی فرشتگان و یا ضبط اعمال در این جهان از سوی آنان، هیچ کدام با علم غیر محدود و گسترده خداوند منافاتی ندارد. و بنابر توحید افعالی، هیچ فعلی جز با اراده خدا در جهان اتفاق نمی افتد. از این رو، افعال فرشتگان از فعل خداوند جدا نیست. در نظام آفرینش، هر فاعل و علتی در وجود و کمالات وجود عین ربط و وابستگی به مبداء آفرینش (خداوند بزرگ) می باشد. « بخش پاسخ به سؤالات »
راه رفتن بر سر قبر مرده مسلمان چه حکمی دارد؟	راه رفتن بر قبر مسلمانان اشکالی ندارد و انسان در قبرستان مسلمانان و زیارتگاه ها می تواند قرآن یا نماز بخواند و ثواب آن را نثار روح صاحب آن قبر یا ضریح بنماید. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا اینکه بعضی افراد وصیت می کنند آنها را در مشاهد مشرفه دفن کنند صحیح است و برای آنها سود دارد؟	قرآن مجید سعادت دنیوی و اخروی انسان را در گرو ایمان و عمل صالح می داند؛ بنابراین اگر کسی وظایف خود را انجام دهد و اهل گناه و معصیت و خلاف نباشد، هر جا که دفن شود اهل نجات خواهد بود و اگر کسی به خدا ایمان نداشت و به جنایات، بی عفتی ها و خلافکاری ها آلوده بود و عذاب الهی گرفتار می شود؛ ولو در قم یا مشهد یا مکان شریف دیگری دفن شود. آری، مسلمانی که به خدا ایمان داشته و سایر عقایدش درست بوده است ولی در اثر غفلت و جهل گناهانی از او سر زده است اگر در مکان های متبرکه و اعتاب مقدسه دفن شود، ممکن است خداوند تبارک و تعالی به احترام پیشوایان دینی، لطف و عنایت بیشتری به وی داشته باشد. در هر حال باید توجه داشت که مکان شریف فقط برای اهل ایمان سود خواهد داشت و گرنه هارون(خلیفه عباسی) کنار قبر امام هشتم«علیه السلام» دفن است، اما این امر ذره ای از عذاب مقرر برای او را برطرف نمی کند و او دائماً معذب کردار خویش است. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا سؤال و جواب قبر با حواس ظاهری قابل درک است؟	آنچه در آن جهان می گذرد با حواس ظاهری قابل ادراک نیست، بنابراین پرسش و پاسخی که در قبر از میت صورت می گیرد به گونه ای نیست که با گوش معمولی قابل شنیدن باشد و به صدای آن با دستگاه ضبط صوت ضبط شود. و اگر در برخی روایات آمده که روح در این هنگام به بدن تعلق می گیرد، این تعلق به گونه ای نیست که مرده با گوش و زبان سؤال ها را بشنود و جواب دهد،به گونه ای که جوابش قابل استماع برای دیگران باشد. « بخش پاسخ به سؤالات »
سؤال قبر، فشار قبر و کیفیّت آن به چه نحوی است؟	با توجّه به این که با مرگ، انسان وارد عالم برزخ می گردد که مقدمه ای است که برای ورود به قیامت. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَمَن وَراهم بَرزْخٌ الی یوم یُبْعَثون(8)؛و از پی آنان تا روزی که مبعوث شوند فاصله ای(برزخ) است». و پاداش و عذاب و فشار قبر و نیز سؤال قبر مربوط به روح انسان و بدن برزخی اوست که در عالم برزخ است. و نباید تصوّر کرد که فشار قبر به معنای فشار دیواره های قبر در عالم دنیا است. یا سؤال در همین قبر دنیایی صورت می گیرد. بلکه همه در عالم برزخ صورت می گیرد البته زندگی در برزخ در قالب و کالبدی است همانند همین قالب و بدن دنیایی. در حدیث از معصوم وارد شده که: «فی قالب کفالبه فی الدنیا(9)؛ در بدنی مثل بدن دنیایی». و لذا اگر مرده ای را سوزاندند و خاکسترش را به باد دادند و اصلاً برای او قبری نبود و یا مرده ای را درنده ای خورد و یا به دریا انداختند، باز هم فشار و عذاب یا شادی خواهد داشت چون شادی و عذاب مربوط به روح است آنهم با بدن سبک و لطیف برزخی. حال انسان در زندگی برزخی شبیه حال کسی است که برای رسیدگی اعمالی که از دو سر زده به یک سازمان قضایی احضار و مورد بازجویی و بازپرسی قرار گرفته و پرونده اش تکمیل و در انتظار محاکمه در بازداشت به سر می برد. از امام صادق«علیه السلام» نقل شده که فرمودند: هر کس سه چیز را منکر شود شیعه و پیرو ما نیست؛ یکی: معراج پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله». دوّم: سؤال قبر. سوّم: شفاعت اولیاء خدا در روز قیامت(10). در بعضی روایات آمده سؤال در قبر تنها از کسانی است که حقاً کافرند امّا انسان های معمولی در برزخ رها هستند تا این که قیامت فرا رسد(11). و بنا به فرمایش امام صادق«علیه السلام» دو ملک به نام های منکر و نکیر به سراغ صاحب قبر می آیند و از او سؤال می کنند(12). امّا این که از چه چیزهایی سؤال می کنند: از امام سجاد«علیه السلام» نقل شده که فردند: از خداپرستی، نبوّت مکتب و دین و کتاب. خط رهبری. از چگونه مصرف نمودن عمر. از مال و طریق کسب آن سؤال می کنند(13). و پس از پرسش و پاسخ قبر یا بوستانی از باغ های بهشت می گردد یا حفره ای از گودال های دوزخ. «والقبر روضةٌ من ریاض الجنّة من حفر المیزان»(14). « بخش پاسخ به سؤالات » 8) سوره مؤمنون، آیه 100. 9) کافی، ج 3، ص 245. 10) بحارالانوار، ج 6، ص 223. 11) بحارالانوار، ج 6، ص 235. 12) بحارالانوار، ج 6، باب احوال برزخ، ح 20، ص 221. 13) بحارالانوار، ج 6، ص 223. 14) بحارالانوار، ج 6، ص 218.

قبر / فشار قبر

پرسش	پاسخ
سؤال قبر، فشار قبر و کیفیّت آن به چه نحوی است؟	با توجّه به این که با مرگ، انسان وارد عالم برزخ می گردد که مقدمه ای است که برای ورود به قیامت. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَمَن وَراهم بَرزْخٌ الی یوم یُبْعَثون(1)؛و از پی آنان تا روزی که مبعوث شوند فاصله ای(برزخ) است». و پاداش و عذاب و فشار قبر و نیز سؤال قبر مربوط به روح انسان و بدن برزخی اوست که در عالم برزخ است. و نباید تصوّر کرد که فشار قبر به معنای فشار دیواره های قبر در عالم دنیا است. یا سؤال در همین قبر دنیایی صورت می گیرد. بلکه همه در عالم برزخ صورت می گیرد البته زندگی در برزخ در قالب و کالبدی است همانند همین قالب و بدن دنیایی. در حدیث از معصوم وارد شده که: «فی قالب کفالبه فی الدنیا(2)؛ در بدنی مثل بدن دنیایی». و لذا اگر مرده ای را سوزاندند و خاکسترش را به باد دادند و اصلاً برای او قبری نبود و یا مرده ای را درنده ای خورد و یا به دریا انداختند، باز هم فشار و عذاب یا شادی خواهد داشت چون شادی و عذاب مربوط به روح است آنهم با بدن سبک و لطیف برزخی. حال انسان در زندگی برزخی شبیه حال کسی است که برای رسیدگی اعمالی که از دو سر زده به یک سازمان قضایی احضار و مورد بازجویی و بازپرسی قرار گرفته و پرونده اش تکمیل و در انتظار محاکمه در بازداشت به سر می برد. از امام صادق«علیه السلام» نقل شده که فرمودند: هر کس سه چیز را منکر شود شیعه و پیرو ما نیست؛ یکی: معراج پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله». دوّم: سؤال قبر. سوّم: شفاعت اولیاء خدا در روز قیامت(3). در بعضی روایات آمده سؤال در قبر تنها از کسانی است که حقاً کافرند امّا انسان های معمولی در برزخ رها هستند تا این که قیامت فرا رسد(4). و بنا به فرمایش امام صادق«علیه السلام» دو ملک به نام های منکر و نکیر به سراغ صاحب قبر می آیند و از او سؤال می کنند(5). امّا این که از چه چیزهایی سؤال می کنند: از امام سجاد«علیه السلام» نقل شده که فردند: از خداپرستی، نبوّت مکتب و دین و کتاب. خط رهبری. از چگونه مصرف نمودن عمر. از مال و طریق کسب آن سؤال می کنند(6). و پس از پرسش و پاسخ قبر یا بوستانی از باغ های بهشت می گردد یا حفره ای از گودال های دوزخ. «والقبر روضةٌ من ریاض الجنّة من حفر المیزان»(7). « بخش پاسخ به سؤالات » 1) سوره مؤمنون، آیه 100. 2) کافی، ج 3، ص 245. 3) بحارالانوار، ج 6، ص 223. 4) بحارالانوار، ج 6، ص 235. 5) بحارالانوار، ج 6، باب احوال برزخ، ح 20، ص 221. 6) بحارالانوار، ج 6، ص 223. 7) بحارالانوار، ج 6، ص 218.

پرسش

پاسخ

سؤال قبر، فشار قبر و کیفیّت آن به چه نحوی است؟

با توجّه به این که با مرگ، انسان وارد عالم برزخ می گردد که مقدمه ای است که برای ورود به قیامت. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَمَن وَراهم بَرزْخٌ الی یوم یُبْعَثون(1)؛و از پی آنان تا روزی که مبعوث شوند فاصله ای(برزخ) است».
و پاداش و عذاب و فشار قبر و نیز سؤال قبر مربوط به روح انسان و بدن برزخی اوست که در عالم برزخ است. و نباید تصوّر کرد که فشار قبر به معنای فشار دیواره های قبر در عالم دنیا است. یا سؤال در همین قبر دنیایی صورت می گیرد. بلکه همه در عالم برزخ صورت می گیرد البته زندگی در برزخ در قالب و کالبدی است همانند همین قالب و بدن دنیایی. در حدیث از معصوم وارد شده که: «فی قالب کفالبه فی الدنیا(2)؛ در بدنی مثل بدن دنیایی».
و لذا اگر مرده ای را سوزاندند و خاکسترش را به باد دادند و اصلاً برای او قبری نبود و یا مرده ای را درنده ای خورد و یا به دریا انداختند، باز هم فشار و عذاب یا شادی خواهد داشت چون شادی و عذاب مربوط به روح است آنهم با بدن سبک و لطیف برزخی.
حال انسان در زندگی برزخی شبیه حال کسی است که برای رسیدگی اعمالی که از دو سر زده به یک سازمان قضایی احضار و مورد بازجویی و بازپرسی قرار گرفته و پرونده اش تکمیل و در انتظار محاکمه در بازداشت به سر می برد.
از امام صادق«علیه السلام» نقل شده که فرمودند:
هر کس سه چیز را منکر شود شیعه و پیرو ما نیست؛
یکی: معراج پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله».
دوّم: سؤال قبر.
سوّم: شفاعت اولیاء خدا در روز قیامت(3).
در بعضی روایات آمده سؤال در قبر تنها از کسانی است که حقاً کافرند امّا انسان های معمولی در برزخ رها هستند تا این که قیامت فرا رسد(4).
و بنا به فرمایش امام صادق«علیه السلام» دو ملک به نام های منکر و نکیر به سراغ صاحب قبر می آیند و از او سؤال می کنند(5).
امّا این که از چه چیزهایی سؤال می کنند:
از امام سجاد«علیه السلام» نقل شده که فردند:
از خداپرستی، نبوّت مکتب و دین و کتاب.
خط رهبری.
از چگونه مصرف نمودن عمر.
از مال و طریق کسب آن سؤال می کنند(6). و پس از پرسش و پاسخ قبر یا بوستانی از باغ های بهشت می گردد یا حفره ای از گودال های دوزخ.
«والقبر روضةٌ من ریاض الجنّة من حفر المیزان»(7).

« بخش پاسخ به سؤالات »

1) سوره مؤمنون، آیه 100.
2) کافی، ج 3، ص 245.
3) بحارالانوار، ج 6، ص 223.
4) بحارالانوار، ج 6، ص 235.
5) بحارالانوار، ج 6، باب احوال برزخ، ح 20، ص 221.
6) بحارالانوار، ج 6، ص 223.
7) بحارالانوار، ج 6، ص 218.

قبر / شب اول قبر

پرسش	پاسخ
حاضر شدن حضرت علی«علیه السلام» در شب اوّل قبر بر بالین مردگان آیا مخصوص مسلمانان است؟	از احادیث(1) معصومان«علیهم السلام» و نیز برخی دلیلهای دیگر برآید که امام علی«علیه السلام» بر بالین هر کس که از این جهان می رود، حاضر می شود. بنابراین، حضور آن امام«علیه السلام» بر بالین هر مرده ای - چه مسلمان و چه نامسلمان - مسلّم است، ولی این نکته را نباید فرود گذاشت که حضورش تنها به مؤمنان سود می رساند. « بخش پاسخ به سؤالات » 1) بحارالانوار، ج 6، باب 7.
خاص شدن حضرت علی«علیه السلام» در شب اوّل قبر آیا مخصوص مسلمانان است؟	از احادیث(2) و بعضی ادلّه استفاده می شود که هر کس می خواهد از این جهان به جهان ابدی منتقل گردد حضرت امیرالمؤمنین«علیه السلام» که انسان کامل و نمونه تام و تمام دیانت و میزان شناخت نیک و بد است با مقام نورانیّت و ولایت خویش که به قیود زمان و مکان نقید ندارد در آن هنگام حضور خواهند داشت چه آن شخص مسلمان باشد یا کافر لیکن حضور آن حباب به نفع خوبان است. « بخش پاسخ به سؤالات »

زیارت اهل قبور / اهداء ثواب به اموات

پرسش	پاسخ
آیا گریستن برای مردگان رواست؟	گریه که در اثر حزن و اندوه پدید می آید، کاملاً طبیعی است؛ ولی باید از میانه روی خارج نشود و صبر و شکیبایی و تحمّل نیز لازم است. گریستن بر مردگان و جدایی عزیزان، اگر به اندازه طبیعی باشد، هیچ اشکالی ندارد. در حدیث است که پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله» برای مردن فرزندش، ابراهیم، گریست. سپس فرمود: چشم می گرید و دل محزون می شود و ما چیزی که باعث خشم پروردگار است نمی گوئیم... .(1) « بخش پاسخ به سؤالات » 1) بحارالانوار، ج 22، ص 151، ح 16.
آیا در دین مقدّس اسلام درباره مراسم ترحیم(سوم، هفتم، چهلم) حکمی ذکر شده است؟	مراسم ترحیم(سوم، هفتم و چهلم) از مراسم ما ایرانیان است و هیچ سفارشی در شرع مقدّس برای برگزاری این گونه مجالس نیست. البته، طلب مغفرت و تلاوت قرآن برای میّت مستحب است، ولی درباره مجلس سوم و هفتم و چهلم هیچ گونه سفارشی نشده است. متأسفانه، برخی چشم و هم چشمیها و رسوم نامعقول مردم، موجب رنج خود آنان شده است. در دین مقدّس اسلام آمده است که شایسته است برای خانواده عزادار تا سه روز غذا بفرستند و غذا خوردن دیگر آن در خانه آنها مکروه است؛(2) ولی در میان مردم رسم بدی است که باید شخص عزادار هزینه های سنگین بر عهده گیرد و دیگران را غذا دهد. در بسیاری از روستاها و شهرها، بازماندگان عزادار برای برگزاری این گونه مجالس ناچار می شوند املاک خود را بفروشند و زیر بار وامهایی سنگین روند و تا سالها تاوان پس دهند تا به گمان خود، آبروداری کنند. خداوند به این کار راضی نیست و برگزار کنندگان اجری نخواهند برد؛ زیرا به جای پیروی از دین مقدّس اسلام، گویی می گویند: «بل نتّبع ما الفینا علیه آباءنا(3)؛ بلکه از آنچه پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروی می کنیم». « بخش پاسخ به سؤالات » 2) کتاب شریف عروة الوثقی، چاپ اسماعیلیان، ج 1، ص 325. 3) سوره بقره آیه 170.
هدیه کار خیر به مردگان(همچون قرائت قرآن، صدقه، دعا، استغفار، نماز و روزه) چگونه است و چه سودی به حال آنان دارد؟	یکی از عوامل رفاه در برزخ، هدایایی است که از دنیا برای مردگان می فرستند. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله» فرموده است: «مرده در گور، همچون انسانی است که در حال غرق است. هر لحظه به انتظار رسیدن کمک است، گاهی چشم به دعای این و آن دارد و همین که می بیند شخصی در حق او و برای نجاتش دعای خیر و استغفاری می کند، از این که تمام دنیا را به او دهند، شادتر می شود.» سپس پیامبر«صلی الله علیه وآله» فرمود: «اِنَّ هَدایا الأحیاء لِلأموات الدُّعاء و الإستغفار(4)؛ به درستی که هدیه زندگان به مردگان، دعا و استغفار است.» در حدیثی دیگر پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله» فرمود: «سخت ترین شبها، شب اوّل قبر است که شما می توانید با صدقه به مردگان خود رحم کنید و اگر مالی برای صدقه نداشتید، یکی از شما دو رکعت نماز بخواند و هدیه کنید...»(5) در روایتی دیگر آمده است: «هرگاه مسلمانی کاری خیر برای مرده ای انجام دهد، هم آن مرده از آن بهره می برد و هم کسی که کار را انجام داده است.(6)» و در سفینه البحار نقل شده است که خداوند برای این که فرزند صالح میّتی، جاده ای برای مردم اصلاح می کند یا از یتیمی پذیرایی می کند و او را جای دهد عذاب قبر را از پدرش بر می دارد(7) و او را به خاطر عمل خیر فرزندش می آمرزد. « بخش پاسخ به سؤالات » 4) محجّةالبیضاء، ج 8، ص 291. 5) سفینةالبحار، باب صلوة. 6) محجّةالبیضاء، ج 8، ص 292. 7) سفینةالبحار، مادّه یتیم.
آیا معقول است خانواده میت مقداری آب مهیا کنند تا روح میت از آن استفاده کند؟	اینکه گفته شده خانواده میت مقداری آب در کنار خود بگذرند چون روح میت به خانواده خود سر می زند، مدرکی ندارند. آنچه میت از آن بهره می برد، کارهای نیکی است که ثواب آن به روح وی اهدا شود. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا در هر شرایطی می توان برای میت فاتحه خواند؟	بله، در هر شرایطی می توان برای میت فاتحه خواند. البته در جاهای غیر مناسب و آلوده ممکن است پسندیده نباشد؛ به جز این در هر جا و هر سوره ای که انسان بخواند و ثواب آن را به روح میت هدیه کند، نیکوست. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا نام بردن از میت هنگام قرائت قرآن لازم است؟	همین قدر که برای شادی روح کسی قرآن بخوانند کافی است و لازم نیست اسم او را به زبان آورد. « بخش پاسخ به سؤالات »
تسلیت دادن به مصیبت زده تا چه زمانی مطلوب است؟	تسلی دادن شخصی که یکی از بستگان خود را از دست داده؟ زمانی پسندیده است که صاحب مصیبت به آن توجه دارد و نگران است. در این صورت تسلیت وی را تسکین می دهد. ولی پس از آن که مصیبت فراموش شد معلوم نیست تسلیت کار صحیحی باشد؛ زیرا لازمه اش یادآوری مصیبت است. بنابراین در آن روزهایی که مرسوم است که مراسم یادبود برگزار شود و افراد برای تسلیت می روند - مانند روزهای اول تا چهلم و در مراسم سالگرد- تسلیت مناسب است؛ ولی در غیر این زمانها معلوم نیست مطلوب و پسندیده باشد. « بخش پاسخ به سؤالات »
هدیه نمودن کارهای خیر برای مردگان همچون(قرائت قرآن، صدقه، دعاء، استغفار، نماز، روزه...) چگونه است و چه نفعی به حال آنها دارد؟	یکی از عوامل سعادت و رفاه در برزخ هدایایی است که از دنیا برای مردگان فرستاده می شود. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلم» فرموده: مرده در قبر همچون انسانی است که در حال غرق است. و هر لحظه به انتظار رسیدن کمکی است، گاهی چشم به دعای این و آن دارد و همین که می بیند شخصی در حق او و برای نجات او دعای خیر و استغفاری کرد از اینکه تمام دنیا را به او بدهند شادتر می شود سپس پیامبر«صلی الله علیه وآله وسلم» چنین فرمود: «اِنَّ هَدایا الاَحیاء لِلاَموات الدُّعاء و الاستغفار(8)؛ به درستی که هدیه زندگان برای مردگان دعا کردن در حقشان و طلب مغفرت برای آنهاست». در حدیث دیگری پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلم» فرمود: سخت ترین شبها شب اوّل قبر است که شما می توانید با پرداخت صدقه به مردگان خود ترحم نمائید و اگر مالی برای صدقه نداشتید لااقل دو رکعت نماز بخوانید و به روح او هدیه کنید(9). در روایت دیگر آمده که: هرگاه مسلمانی کار خیری برای مرده ای انجام دهد هم آن میّت از آن بهره مند می گردد و هم کسی که عمل را انجام داده مورد لطف قرار می گیرد(10). و در سفینةالبحار نقل شده که خداوند به خاطر اینکه فلان فرزند جاده ای را برای مردم احداث و یا از یتیمی پذیرائی نموده است عذاب قبر را از پدرش بر می دارد(11). « بخش پاسخ به سؤالات » 8) محجةالبضاء، ج 8، ص 291. 9) سفینةالبحار، باب صلوة. 10) محجةالبیضاء، ج 8، ص 292. 11) سفینةالبحار، ماده یتم.
آیا شارع مقدّس نسبت به مراسم ترحیم(سوّم، هفتم، چهلم) توصیه ای نموده است؟	مراسم ترحیم، سوّم، هفتم، چهلم از رسومات ما ایرانیان است و هیچ توصیه ای از شرع مقدّس نسبت به برگزاری اینگونه مجالس نشده است البته طلب مغفرت و تلاوت قرآن برای میّت مستحب است ولی به صورت مجلس شب هفت و شب چهل هیچگونه توصیه ای نشده است مع الاسف چشم هم چشمی نامعقول در میان ما مردم رایج بوده و موجب زحمات طاقت فرسا برای خودمان شده است شارع حکم فرموده است همسایگان برای خانواده عزادار تا سه روز غذا بفرستند و غذا خوردن در آن منزل کراهت دارد ولی در میان ما رایج است که باید صاحب عزا متحمل هزینه های سنگین شود و دیگران را غذا بدهد در بسیاری از روستاها و شهرها بازماندگان میت برای برگزاری اینگونه مجالس ناچار می شوند املاک و مواشی خود را بفروشند و زیر بار قرض های سنگین بروند و تا سالها تبعیت آنرا متحمل شوند تا به اصطلاح خود آبروداری کنند شارع مقدس به اینگونه کارها راضی نبوده و برگزار کننده ها مأجور نخواهند بود زیرا بجای تبعیت از شارع با زبان حال می گویند : بل نتبع ما الفینا علیه اباءنا.(12)بلکه، از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می نماییم. « بخش پاسخ به سؤالات » 12) سوره بقره آیه 170

حیات برزخی

پرسش	پاسخ
اگر روح همه انسانها زنده و جاوید است، دیگر جاودانگی برای شهیدان چه فضیلتی دارد؟	حیات شهیدان، حیاتی ویژه است و تنها بقای روح نیست. انسان حیات را برای لذّت و سعادت می خواهد و از این رو، اگر کسی در عذاب جاویدان باشد، مطلوب او نیست. چنان که قرآن کریم درباره شقی ترین مردم که به پندهای قرآن و پیامبر گوش نمی دهد و بی اعتنائی می کند؛ می فرماید: «ثم لایموت فیها ولایحیی؛ در دوزخ چنان در عذاب است که نه می میرد و نه زنده می شود.(1)» می دانیم که اگر کافران زنده نباشند، عذابی را درک نمی کنند. پس منظور این است که؛ حیاتی مطلوب ندارند و آرزو دارند بمیرند: «و نادوا یا مالکُ لِیَقْضِ علینا ربّک قال انّکم ماکثون(2)؛ [به مالک دوزخ می گویند:] پروردگارت باید حکم کند بر ما (یکسره کند کار ما را) پاسخ دهد: (مرگی در کار نیست) باید در عذاب مانید.» بنابراین، حیات شهیدان نیز حیاتی ویژه است که لازمه آن روزی خوردن نزد خدا و شاد بودن است. « بخش پاسخ به سؤالات » 1) سوره اعلی، آیه 13 و 12. 2) سوره زخرف، آیه 77.
جهان برزخ در کجاست؟	در روایاتی بسیار آمده است که ارواح مؤمنان در وادی السلام گرد می آیند؛ جایی که وادی امنیّت و سلامت است. در روایتی از امام علی«علیه السلام» فرموده است: «هیچ مؤمنی در زمینی از زمین های دنیا نمی میرد، مگر آن که روحش را به وادی السّلام می خوانند و وادی السلام جایی از بهشت عدن است.(3)» در روایتی دیگر از همان حضرت«علیه السلام» آمده است که: «اگر پرده از برابر چشمان شما کنار رود، می بینید که ارواح مؤمنان در پشت کوفه(وادی السلام) حلقه وار نشسته و با یکدیگر سخن می گویند. در این جا روح هر مؤمنی حاضر است، و روح کافران در وادی بَرَهوت است(4)». « بخش پاسخ به سؤالات » 3) فروع کافی، چاپ سنگی، ج 17، صص 66 و 67. 4) بحارالانوار، ج 6، ص 242.
چرا برخی افراد جسدشان در قبر نمی پوسد؟	گاهی به سبب درجه والای تقوا و طهارت روح، بدن از آن تأثیر می گیرد به گونه ای که در اثر شدّت زندگانی روح، بدن نیز نمی پوسد. نمونه هایی بسیار بر این حقیقت گواه است؛ مانند جسد ابن بابویه(شیخ صدوق) که در سال 1238(هق.) در زمان فتحعلی شاه بر اثر واقعه ای آشکار گردید و بسیاری از افراد موثّق، سلامت جسد را به چشم خود دیدند، در حالی که از زمان رحلت مرحوم صدوق تا زمان کشف جسد مبارکش، 857 سال می گذشت. نمونه دیگر، نبش قبر جناب حُّر در زمان شاه اسماعیل و بیرون افتادن جسد مطهر آن جناب است. دستمال مبارک حضرت سیدالشهداء، که بر سر او بسته بود، هنوز به چشم می آمد. امثال این وقایع بسیار است که بر ارتباط عالم برزخ با این دنیا دلالت دارد. « بخش پاسخ به سؤالات »
تفاوت زمان و مکان عالم برزخ، با زمان و مکان دنیا چیست؟	«برزخ» در لغت عبارت از «حاجز» و «مانع» میان دو چیز است. برزخ، عالَمی است میان دنیا و آخرت در برزخ، حقیقت انسان در بدنی مانند دنیوی جای می گیرد با این تفاوت که بدن دنیوی، مادّی و طبیعی و از نقل، وزن و تغییر و تحوّل برخوردار است، ولی بدن برزخی، مادّی و جسمانی نیست. و دارای نقل، وزن، تغییر و تحوّل نیست. آنچه در عالم برزخ است، مادّی و جسمانی نیست، ولی دارای آثار مادّی هست. برزخ، عالمی است که اعمال انسان در آن تمثّل می یابد. دیگر آن که زمان و مکان عالم برزخ، مادّی و جسمانی نیستند. البته، آثار زمان و مکان در آن جا هست. قرآن درباره آل فرعون می فرماید که آل فرعون را عذاب احاطه کرده است و صبح و شب بر آتش عرضه می شوند(5). امام صادق«علیه السلام» درباره آن آیه مبارکه می فرماید: «مراد از این عذاب صبح و شب که در آیه آمده، عذاب پیش از قیامت است؛ زیرا در آتش قیامت صبح و شبی نیست.» « بخش پاسخ به سؤالات » 5) سوره غافر، آیه 46.
آیا ممکن است روح انسان پس از مرگ، به دنیا باز گردد و در کالبدی دیگر جای گیرد؟	این موضوع، از شبهه های قدیمی است که در کتابهای فلسفی و عقاید و مذاهب، آن را «تناسخ» گویند و دانشمندان و مورّخان معتقدند که زادگاه این عقیده، کشورهای هند و چین بوده و سپس میان اقوام و ملل دیگر رسوخ یافته است. امّا فرقه های مسلمان - جز طایفه «تناسخیه» که اکنون اثری از آن باقی نمانده است - هیچ یک به تناسخ معتقد نیستند و اصولاً این عقیده از نظر عقل و برهان، اشکالاتی بسیار دارد و پذیرفتنی نیست. اینک پاره ای از این اشکالات مطرح می گردد: 1. این، قانونی مسلّم است که چیزی که تکامل یابد، دیگر به عقب باز نمی گردد و تکامل خود را از دست نمی دهد. از این رو، فلاسفه گفته اند موجودی که از قوّه به فعلیّت (از نقص به کمال) درآید، دیگر به حالت نخست(قوّه) باز نخواهد گشت. روح در ابتدای آفرینش، بالقوّه است و رفته رفته به فعلیّت می رسد و همواره از صورتی به صورتی دیگر منتقل می گردد. وقتی روح به مرحله فعلیّت رسد، دیگر محال است به قوّه باز گردد؛ زیرا هر موجودی طبعاً مقتضی حرکت به سوی کمال است و ممکن نیست به سوی مخالف(مراحل پیش) گرایش یابد؛ زیرا طبع چیزی ممکن نیست مقتضی دو امر متضاد(حرکت به پیش و پس) باشد. 2. آنچه انسان از کودکی تا پایان زندگی می آموزد، همه مربوط به روح است نه بدن و جسم. از این رو، با این که هر چند سال تمام اجزای بدن عوض می شود، خاطرات و معلومات او همه محفوظ است و از بین نمی رود. اینک که خاطرات و معلومات مربوط به روح است، اگر عقیده تناسخ و بازگشت به زندگی ای دیگر درست باشد، باید کودکانی فیلسوف و حیواناتی صنعتگر داشته باشیم؛ زیرا ارواح فیلسوفان و مهندسان و صنعتگران به صورتهای مختلف درآمده اند و معلومات و خاطرات خود را همراه دارند و ارتباط روحشان با بدنهای نوین نباید موجب فراموشی و زوال آنها گردد. « بخش پاسخ به سؤالات »
تیری که به بدن برخورد می کند، آیا به روح نیز اصابت می کند؟ پس از مرگ روح انسان به کجا می رود؟	وقتی ضربه ای بر بدن وارد می شود، بدن گرفتار اختلال می شود و در صورتی که اختلال شدید باشد - به گونه ای که حیات بدن از بین برود - روح از بدن قطع علاقه کرده، جدا می شود و انسان می میرد. بنابراین تیری که به جسم انسان برخورد می کند، به بدن اصابت می کند نه به روح؛ ولی از کار افتادن و اختلال بدن باعث قطع علاقه و جدا شدن روح انسان از بدن می شود. پس از مرگ، روح انسان در عالم برزخ است و به قالب مثالی تعلّق می گیرد و دارای حیات و زندگی برزخی است و ثواب و عقاب در آن عالم مربوط به روح است؛ یعنی کسی که مؤمن و دارای کارهای شایسته بوده در بهشتِ برزخی است و کسی که کافر و دارای اعمال ناشایسته است در آتشِ برزخی معذب خواهد بود؛ تا قیامت که ارواح به بدن ها تعلّق می گیرد و پس از محاسبه، پاداش یا کیفر اساسی در بهشت یا جهنّم به انسان ها می رسد. « بخش پاسخ به سؤالات »
برزخ هر کس از چه زمانی آغاز می شود و آیا در آن جا کیفر هست؟	از همان لحظه ای که انسان قبض روح می شود، عالم برزخ، آغاز می گردد. از این رو، رسول خدا«صلی الله علیه وآله» فرمود: «به راستی که قبر(عالم برزخ) آغاز سرای آخرت است، پس اگر انسان از آن نجات یابد، منازل بعدی بر او آسان می گردد. و اگر از عذاب برزخ نجات نیابد، آنچه پس از برزخ است، کمتر از عذاب برزخ نیست». بنابراین حدیث(6) و بسیاری احادیث دیگر، در عالم برزخ عذاب و کیفر هست، چنان که پاداش نیز وجود دارد. چنان که امام صادق«علیه السلام» می فرماید: ارواح مؤمنان در برزخ در حجره های بهشتی اند، از طعامش می خورند و از شرابش می آشامند و می گویند: «پروردگارا! قیامت را برای ما پیش آور و به آنچه وعده داده ای وفا کن و آخرمان را به آغازمان ملحق کن»(7). « بخش پاسخ به سؤالات » 6) بحارالانوار، ج 6، ص 242، روایت 64. 7) بحارالانوار، ج 6، ص 269، روایت 122.
آیا پس از مرگ انسانها،(قبل از قیامت) موجود دیگری مانند انسان بر روی زمین زندگی خواهد کرد؟	آیات و روایات ظهور چنین می فرماید که با مرگ انسان، قیامت آغاز می گردد و چنین نیست که موجودی مانند انسان پس از او بر روی زمین زندگی کند. « بخش پاسخ به سؤالات »
دیدن حضرت امام علی«علیه السلام» هنگام مرگ چگونه امکان پذیر است؟ و آیا در عالم برزخ می توان پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله» را زیارت کرد؟	روایات بسیاری هست که انسان هنگام مرگ، پیغمبر و ائمه را می بیند و آن ها را می شناسد(8). اصل این مطلب برای شیعیان مسلم است ولی کیفیت و خصوصیات آن معلوم نیست. البته این امر ممکن است؛ زیرا خداوند می تواند پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله» ائمه «علیه السلام»را به گونه ای مجسم کند که فقط محتضر آنها را ببیند. همانطور که شخص در خواب چیزهایی می بیند که افرادی که در کنار بستر او هست نمی بیند. اگر پرسیده شود: اگر در آن واحد 1000 نفر در حال جان دادن باشند، چگونه همه می توانند پیغمبر و ائمه را با هم ببینند؟ باز می گوییم: «همچنان که ممکن است چند نفر در خواب یک چیز را ببینند، چند محتضر هم می توانند ائمه را ببینند. « بخش پاسخ به سؤالات » 8) بحارالانوار، جلد 6، باب 7.
اینکه گفته می شود پس از مرگ روح اشخاص بدکار معذب و ناراحت است این ناراحتی از چه نوع است آیا نمونه ای از آن در زندگی مادی وجود دارد؟	شیخ صدوق از امام حضرت صادق«علیه السلام»روایت می کند که حضرت رسول«صلی الله علیه وآله» فرمود که حضرت عیسی بن مریم«علیه السلام» گذشت بر قبری که صاحب آن را عذاب می کردند، پس از سالی، هنگامی که دوباره از آنجا می گذشت، دید عذاب از او برداشته شده است پس گفت: «ای پروردگار من، من در سال گذشته دیدم صاحبش در عذاب بود و امسال می بینم که عذاب از او برداشته شده است» وحی رسید به عیسی«علیه السلام»که یا روح الله، صاحب این قبر فرزند صالح دارد که وقتی به حد بلوغ رسید، راهی را اصلاح و دوست کرد و یتیمی را پناه داد، پس من آمرزیدم او را به سبب این عمل که فرزندش به جا آورده»(9)روح اشخاص بدکار پس از مرگ معذب و ناراحت است. بهترین نمونه برای درک سنخ عذاب آنان خواب های ناراحت کننده ای است که انسان می بیند. مانند اینکه در خواب می بیند که او را با شلاق می زنند و شکنجه می دهند و جداً احساس ناراحتی و درد می کند و موقعی که از خواب بیدار می شود واقعاً احساس می کند ناراحت شده است. « بخش پاسخ به سؤالات » 9) بحارالانوار، ج 6، ص 220 .
آیا می توان با عالم برزخ ارتباط داشت؟	ارتباط با عالم برزخ، به این معنی که انسان با افرادی که از دنیا رفته و در آن جهان قرار دارند ارتباط برقرار کند، برای افراد معمولی میسور نیست. آری این کار برای پیامبران و امامان«علیهم السلام» ممکن است؛ آنان می دانند چه کسی در آن عالم معذب و چه کسی متنعم است و می توانند با او ارتباط برقرار کنند. « بخش پاسخ به سؤالات »
روح و جسم تا قیامت در چه حالی است؟	آنچه از احادیث دست می آید این است که در عالم برزخ از موقعی که انسان از این جهان رخت بر می بندد تا قیامت) ثواب و عقاب مربوط به روحِ همراه با بدن مثالی انسان است، ولی هنگامی که قیامت برپا شد انسان ها زنده می شوند و روح به بدن جسمانی تعلق می گیرد و پس از رسیدگی به اعمال، در صورتی که بهشتی باشند به بهشت و اگر جهنّمی باشند به جهنّم رهسپار می شوند. در تفسیر آیه ( فامّ اِن کان من القربین فَرَرحٌ وَ رَیْحان و جَنَّةُ یفیم و اَمّا ان کان من المکذبیّن الظّالین مُنُزلٌ من حمیم و تصلیة جحیم.(10) امام صادق«علیه السلام»فرمودند:(11)اگر انسانی که از دنیا رفته افراد خوب و آبرومندِ نزد خدا باشد، در دوزخ در رحمت دوست و راحتی و رزق بسر می برد و در قیامت راهی بهشت می شود؛ اما اگر آن شخصی که از دنیا رفته از کافران لجوجی باشد که هر حقیقت را تکذیب می کنند، پس وسیله پذیرای از او در برزخ آب های بسیار داغ در قیامت هم ورود در دوزخ (و تصلیةُ جحیم) خواهد بود؟ « بخش پاسخ به سؤالات » 10) سوره واقعه، آیه 89. 11) بحار الانوار، جلد 6، ص 217 .
آیا مردگان از بستگان خویش اطلاع دارند؟	از احادیثی که در این زمینه معصومین«علیهم السلام» نقل شده است استفاده می شود که اندازه اطلاع مردگان، بستگی به منزلت و مقام آنان است هرکس در دنیا از ایمان و علم صالح برخوردار بوده از افرادی که در قبرستان می آیند باخبر می شود و حتی به زیارت بستگان خویش می رود و چنانچه وضع آنان (بستگانشان) خوب و مطلوب باشد و اعمال نیک انجام دهند شادمان خرسند می شود. ثواب خیرات و کارهای نیکی که برای مردگان مؤمن انجام می شود به آنها می رسد و از آن آگاهی پیدا می کنند. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا درود و صلوات بر پیامبران و خاندان ایشان«علیهم السلام» برای آن بزرگواران فایده دارد؟	پس از این که انسان از دنیا رفت، پرونده او بسته نمی شود. دعای خیر دیگر انسان ها و باقیات صالحاتی که خود بر جای نهاده و دیگران از آنها بهره مند می شوند، موجب ثبت اجرا و پاداش در پرونده اوست و در شادی روحشان و خواندن نماز و صدقه دادن سبب شادمانی آنان و افزایش درجات قرب آن ها، نزد خداوند متعال می شود رسول خدا«صلی الله علیه وآله» فرمود: «در هر حالی که هستید بر من درود بفرستید، به راستی که درود شما به من می رسد». صلوات، علاوه بر شادی ارواح طیبه ائمه«علیهم السلام» و رسول خدا«صلی الله علیه وآله» برای درود فرستنده نیز نافع است. امام باقر و امام صادق«علیهما السلام» فرموده اند: «سنگین ترین چیزی که روز قیامت در میزان گذاشته می شود، درود بر محمد و بر اهل بیت آن حضرت«صلی الله علیه وآله» است». « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا انسان در زندگی برزخی به غذا نیاز دارد؟	زندگی برزخی، زندگی روحی است؛ از این رو غذا نیاز نیست، و اینکه در آیه ی شریفه آمده: «عند ربهم یرزقون؛ نزد پروردگارشان روزی می خورند»(12)منظور غذای مادی نیست، بلکه روزی متناسب با زندگی در آن جهان است. « بخش پاسخ به سؤالات » 12) سوره آل عمران، آیه 169 .
عالم برزخ چگونه جایی است و انسان در آن جا چگونه است؟	برزخ در لغت عبارت است از: «حاجز و مانع بین دو چیز» اما مقصود از، برزخ، عالمی است که فاصل و مانع بین دنیا و آخرت است. برای عالم برزخ دو اصطلاح «عالم مصال» و «خیال منفصل» هم به کار برده شده است. انسانی که وارد عالم برزخ می شود، همان انسان در عالم برزخ از این صفات محروم است حال انسان ها در عالم برزخ، وابسته به چگونگی اعمال و اراده آن ها در این دنیاست. همچنانکه روایات تأکید دراند، این کیفیت قبر و عالم برزخ وابسته به سیرت و صورت باطنی و اخلاق انسانهاست. عالم برزخ برای صالحان و متقین باغی از باغهای بهشت است و برای فاجرین و فاسقین حفره ای از حفره های جهنم می باشد. امام سجاد«علیه السلام»فرمود، (و اللّه ان القبر لروضه من ریاض الجنه أو حفرة من حفر النیران)(13). « بخش پاسخ به سؤالات » پرسش آیا نمی توان از آیات 169 و 170 سوره آل عمران چنین برداشت کرد که شهدا با جسم و روح نزد خدا به سر می برند؟ پاسخ: زندگی جسم و روح باهم، ویژه زیستن در این جهان است؛ و اما لازمه برداشت شما این است که بگوییم شهدا در آن جهان نیز همان طور مثل این جهان زندگی می کنند، در حالی که می دانیم آنها با کشته شدن در راه خدا و زندگی جسمی را از دست داده اند. بنابراین برداشت مذکور به هیچ وجه صحیح نیست. « بخش پاسخ به سؤالات » 13) بحارالانوار، ج 6، ص 215.
آیا مردگان از کارهای دیگران مطلع می شوند؟	افرادی که در این جهان به تهذیب و تزکیه نفس خویش پرداخته اند با انتقال به جهان آخرت بهتر می توانند از مسائل این جهان آگاهی پیدا کنند، ولی آنچه همه ارواح از آن آگاه می شوند، کارهای نیکی است که برای آنان انجام می شود. چون ثواب کارهای نیکی که دیگران برای مردگانی که با عقاید صحیح از دنیا رفته اند عائد روح آن ها می شود. کفار هم در صورتی که در دنیا بدعت ناشایسته ای از خویش به جا گذاشته باشند، مانند ایجاد محلی که پایگاه فساد و انحراف باشد، هر چه افراد در دنیا در آن مکان گناه کنند، بر عذاب بدعت گذاران افزوده خواهد شد. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا کسانی که می میرند تا روز قیامت هیچ غذایی نمی بینند؟	این مطلب مسلم است که خداوند در جهان دیگر، کسانی را که شایسته عذاب باشند بیش از استحقاق آنها کیفر نمی کند، و چنانچه اندازه آن به گونه ای باشد که در عالم برزخ تمام شود، در قیامت کیفر نخواهند شد مورد رحمت و عنایت الهی قرار می گیرند. ثواب و عقاب در عالم برزخ، مربوط به روحِ همراه با بدن مثالی است و از موقعی که انسان از این جهان رخت بر می بندد، ثواب یا عقاب او آغاز می شود. افرادی هستند که تنها در عالم برزخ مورد عقاب می بیند و با آمدن در محشر مشمول شفاعت قرار گرفته، به بهشت می روند. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا می توان عالم برزخ را به «رؤیای واقعی» تشبیه کرد؟	اینکه عالم برزخ را به «رؤیای واقعی» تشبیه کرده اید صحیح است. از امام محمد تقی«علیه السلام»راجع به حقیقت مرگ سؤال شد، در پاسخ فرمودند: «مرگ همین خوابی است هر شب سراغ شما می آید، با این اختلاف که مدتش طولانی است و انسان در این خواب بیدار نمی شود مرگ روز قیامت. افرادی در خواب رؤیاهای شیرینی می بینند که به وصف در نمی آید و یا دهشت ها و وحشت هایی که توصیف شدنی نیست. چگونه است حال سرور شادمانی و یا ترس و اضطراب آن ها در خواب؟ همین طور است مرگ و احوالاتی که در آن بر انسان پیش می آید. پس برای مرگ آماده شوید»(14).همچنین روایت شده که همان گونه که می خوابید می میرید و به همان صورت که بیدار می شوید در قیامت برانگیخته خواهید شد. عالم برزخ مثل هنگامی است که در خواب روح با تعلق گرفتن به قالب مثالی فعالیت می کند، با این تفاوت که در خواب دوران تعلق روح به قالب مثالی کوتاه و موقت است ولی در عالم برزخ طولانی است و دیگر این که ثواب و عقاب در آن جهان مربوط به روح است. « بخش پاسخ به سؤالات » 14) معانی الاخبار، ص 289 .
آیا عالم برزخ هم مانند عالم طبیعت زمانی دارد؟	از نظر فلاسفه، عالم برزخ عالم «مثال» است و عالم مثال گرچه مجرد از ماده است ولی دارای زمان می باشد. و زمان آن تا بر پای قیامت است. « بخش پاسخ به سؤالات »
بعد از مرگ انسان، روح وی تا چه حد مراسم تدفین و تشبیع مطلع است؟	با استفاده از احادیث می توان گفت که وقتی انسان از دنیا می رود، روح وی آنچه را که نسبت به بدن وی صورت می گیرد (مانند غسل کفن و تشییع جنازه) تعقیت و نظاره می کند. مثلاً در جامع الاخبار آمده است که: «قال رسول الله«صلی الله علیه وآله»: فَوَ اَلَذَّی نَفْسُ مُحَمَّد بیَده لَو یَروَنَ مَکانَه وَیَسَمعون کلامَه لَذَهَلُوا عَن مَیَّهتم وَ لَبَکَوْا عَلی نُفُوسِهُم حَتّی اِذا حُمِلَ المیَّت عَلی نَعْیشه رَفْرَف رُوحُهُ فَوْقَ النَعشِ وَ هُوَ یُنادِی: یا اَهلی وَ یا وُلدی لاتَلعَبَنَّ بِکُم الدُّنیا کَما هَیَبْت بِی فَجَمَعْتُ المالی مِنْ حِلَّه وَ مَن غیر حَلّه، ثُمَ خَلَّفتُه لِغَیری فَالَمَهْناله وَ التَبِعُهَ عَلَیَّ فَاحْذَرُوا مِثْل ما حَلَّ بیِ؛ رسول خدا«صلی الله علیه وآله» فرمود: سوگند به آنکه جان محمد در دست اوست، اگر بازماندگان موقعیت مرده را می دیدند و سخن را می شنیدند، به یقین او را فراموش می کردند و بر نفس خود می گریستند. تا جایی که چون مرده را بر روی تابوت حمل می کنند روحش برفراز تابوت گرداگرد آن به پرواز و گردش در می آید و پیوسته ندا می دهد: و ای اهل من!و ای فرزندان من! مبادا دنیا با شما به همان قسمی بازی کند که با من بازی کرد؛ مال دنیا را از هر طریقی - چه - حلال و چه حرام - جمع آوری کردم و سپس همه را برای غیر خود گذارم. پس عیش و راحتی و گوارایی آن مال برای دیگران است و عواقبِ حساب و تبعات آن برای من. پس بپرهیزید از مثل آنچه بر من وارد شده است.»(15) « بخش پاسخ به سؤالات » 15) بحارالانوار، ج 6، ص 161 .
چرا هیچکدام از مردگان زنده نشده اند که از دنیای دیگر خبر می دهند؟	هیچ دلیلی بر لزوم و ضرورت چنین کاری وجود ندارد آنچه لازم است وجود دلیهای روشن بر جهان دیگر است که این دلیلهای وجود دارد و گفتار قرآن و پیشوایان معصوم دین از گفتار مرده ای که زنده شود و از آن جهان خیر دهد اطمینان بخش می باشد. « بخش پاسخ به سؤالات »
معنای جمله «واخلف علی اهله فی الغابرین» به چیست؟	یعنی: «خداوند برای وی، نسبت به بازماندگان جانشین خوبی باش» به عبارتی، حال که وی از دنیا رفته است، خانواده اش را به بهترین نحو سرپرستی کن (غابرین یعنی بازماندگان) به این صورت، در نماز میت از خداوند می خواهیم بازماندگان شخص مرحوم را به بهترین وجه از لطیف خود برخوردار سازد؛ به طوری که مرگ وی لطمه ای به خانواده اش وارد نسازد. « بخش پاسخ به سؤالات »
سکرات موت، برزخ و قیامت کودکان چگونه است و این که آیا مانند افراد به تکلیف رسیده از ثواب برخوردار می شوند یا خیر؟	باید توجه داشت که افراد به تکلیف نرسیده و یا آنانی که از وجود عقل محرومند و نیز افراد قاصر به طور تخصصی و از ابتداء خارج از بحث معاد هستند آن چنانکه در هنگام حیات مرود خطاب فعلی و تنجزّی خداوند متعال نمی باشد و آنانی مسؤلند که مکلف و عاقل بوده و در درک خطاب الهی و تکلیف شرعی قاصر نباشند بنابراین برای کودکان سکرات موت، برزخ و قیامت به آن معنایی که برای مکلفین وجود دارد نیست. و دیگر اینکه حالات آدمیان در سکرات موت، برزخ و قیامت و مسأله ثواب و عقاب وابسته به کیفیت اعمال، ایمان و کفر و اخلاقیات آنهاست به همین جهت کودکان، محرومین از وجود عقل و قاصرین خارج از این مطلب هستند البته قاصرین دارای عقل را شاید مکلف به مسایلی بدانیم که برای عقل انجام و ترک آنها بدیهی و روشن است و نیازی به بیان شرع ندارد (مانند ترک ظلم و اجراء عدالت) زیرا عقل رسول باطنی است. البته افراد فوق به جهت وجود روح مجرد، بعد از مرگ باقی اند و به تفضل الهی در جایگاه مناسب و شأن خودشان هستند. و باید توجه داشت، که بین کودکان متولد شده از کافرین و مسلمان تفاوت وجود دارد، چنانکه در میان کودکان مسلمان آنانی که از پدر و مادر صالح و خوب تولد یافته اند و احیاناً اعمال نیکی نیز انجام داده اند با آنانی که از پدر و مادر فاجر متولد شده باشند و یا اعمال زشتی را مرتکب شده باشند، تفاوت در مقام وجود دارد. و آن تفاوتها اولاً به لحاظ همان تفاوت در وجود تکوینی آنهاست. نه به لحاظ فعلیت ارادی مقام انسانی، شاید آن دسته از کودکانی که متوجه خوب و بد هستند. و به خوبیها عمل می کنند، هر چند مکلف نیستند ولی خداوند از روی تفضل به آنان ثواب بدهد. ولی آنان را به جهت انجام بدیها مؤاخذه نفرماید. زراره از امام باقر«علیه السلام»سؤال کرد: مستضعف کیست؟ آن حضرت فرمودند: هو الذی لایهدی حیله الی الکفر فیکفر و لایهدی سبیلا الی الایمان، لایستطیع ان یؤمن ان یکفر فهم الصبیان ومن کان من الرجال و النساء علی مثل عقول الصبیان مرفوع عنهم القلم.(16) « بخش پاسخ به سؤالات » 16) اصول کافی، ج 2، ص 404.
جهان برزخ در کجاست؟	در روایات عدیده وارد است که ارواح مؤمنین در وادی السّلام جمع می شوند. وادی السلام که وادی امن و امنیّت و سلامت است. (ظهور آن وادی در این دنیا سرزمینی است در نجف اشرف که وادی ولایت است در پشت کوفه)(17). در روایتی از امیرالمؤمنین علی«علیه السلام» است که ایشان می فرماید: هیچ مؤمنی در زمینی از زمین های دنیا نمی میرد مگر آنکه به روح او گفته می شود که به وادی السلام ملحق شود و وادی السلام بقعه ای از بهشت عدن است(18). در روایتی دیگر از حضرت امیرالمؤمنین«علیه السلام» وارد شده که ایشان می فرمود: اگر پرده از برابر چشم های شما کنار برود می بینید ارواح مؤمنین را در این ظَهْر(در ظهر کوفه که وادی السلام است) که حلقه وار به گرد خود نشسته و با یکدیگر به سخن و گفت و شنید مشغولند در این ظَهر روح هر مؤمن و در وادی بَرَهوت روح هر کافری است(19). « بخش پاسخ به سؤالات » 17) فروع کافی، طبع سنگی، جلد اوّل، ص 67. 18) فروع کافی، طبع سنگی، جلد اوّل، صص 66 - 67. 19) بحارالانوار، ج 6، ص 242.
چگونه است که افرادی در قبر جسدشان نمی پوسد؟	گاهی به واسطه قوّت و درجه تقوی و طهارت روح بدن هم تحت تأثیر واقع می شود به طوری که در اثر شدّت حیات روح بدن هم در قبر نمی پوسد و شواهد این موضوع بسیار است. مانند جسد ابن بابویه(شیخ صدوق) که در سال 1238 هجری قمری در زمان فتحعلی شاه بر اثر واقعه ای مکشوف گردید و بسیاری از افراد موثّق سلامت و طهارت جسد را بالعیان مشاهده کردند در حالی که از زمان رحلت مرحوم صدوق تا زمان کشف جسد مبارک آن جناب 857 سال می گذشت. یا نبش قبر جناب حُّر در زمان شاه اسمعیل و مشاهده جسد مطهر آن جناب همراه دستمال مبارک حضرت سیدالشهداء که بر سر آن جناب بسته شده بود. و امثال این وقایع بسیار است. این مسائل دلالت بر ارتباط عالم برزخ با این عالم دارد. « بخش پاسخ به سؤالات »
زمان و مکان عالم برزخ چه تفاوتی با زمان و مکان عالم دنیا دارند؟	برزخ در لغت عبارت از حاجز و مانع بین دو چیز است و عالم برزخ عللی است که فاضل و مانع بین دنیا و آخرت است. و به آن عالم، علم مقال نیز می گویند. زیرا که عالم برزخ مغال عالم دنیا است. حقیقت انسان در قالب و بدنی مانند قالب دنیوی قرار می گیرد با این تفاوت که قالب دنیوی مادی و طبیعی و از نقل، وزن و تغییر و تحول برخوردار است ولی بدن برزخی مادی و جسمانی نیست. و دارای نقل، وزن و تغییر و تحول نیست. پدیده و امور عالم برزخ مادی و جسمانی نیستند و لکن دارای آثار ماده هستند و عالمی است که اعمال انسان در آن تمثل پیدا می کند زمان و مکان عالم برزخ نیز مادی و جسمانی نیستند. آثار زمان و مکان در آنجا هست، قرآن درباره آل فرعون می فرماید:(20) آل فرعون را عذاب احاطه کرده است، صبح و شب بر آتش عرضه می شوند. و امام صادق«علیه السلام» فرمودند: این عذاب صبح و شب که در آیه آمده ناظر به عذاب پیش از قیامت است . زیرا در آتش قیامت صبح و شبی نیست. « بخش پاسخ به سؤالات » 20) سوره غافر آیه 46 .