دروغ

نوشته شده توسط Super User. ارسال شده در رذایل اخلاقی

پرسش	پاسخ
آیا اموری، مانند دروغ مصلحت آمیز در اسلام مؤید این نیست که هدف وسیله را توجیه می کند؟	این که هدف وسیله را توجیه می کند به این معنی است که وقتی طرحی برای عمل در نظر گرفته شد و تصمیم برای اقدام در مورد آن به عمل آمد، هیچ وسیله ای نباید مانع از عمل به آن شود؛ هر چند مقدس ترین اصول انسانی و دینی باشد. از دیدگاه مذهب در این رابطه باید به دو مطلب توجّه شود. نخست این که انسان در عمل آزاد نیست؛ بلکه تابع دستورات دینی است و هر کاری که منطبق با دستور دینی نباشد؛ به هیچ عنوان نباید آن را انجام دهد. بنابراین این فرد مذهبی هم در هدف و هم در وسیله تابع دین و قانون خداست. دوم اینکه، در قوانین الهی جعل و تشریع احکام براساس علم غیر محدود و گسترده خداوند است و احکام شرعی براساس مصالح و مفاسد است، هر چه که مصلحت اکید دارد، واجب و هر چیز که مفسده شدید دارد، حرام قرار داده شده است. اما اینکه چه کاری مصلحت و چه کاری مفسده دارد، خدای دانا به آن احاطه کامل دارد. حال چنانچه کاری مصلحت داشته و هیچ مفسده ای نداشته باشد یا مشتمل بر مفسده بوده و هیچ مصلحت نداشته باشد، حکم آن روشن است؛ اما کاری که هم دارای مصلحت و هم دارای مفسده باشد مانند دروغی که جان مؤمنی به وسیله آن حفظ می شود جایز است. چرا که مصلحت حفظ نفس مؤمن بر مفسده دروغ مقدم است. اگر بیان خاص شرعی درباره موردی وجود نداشته باشد، باید حکم عقل را ملاحظه کرد عقل حکم می کند که باید اهمیت را ملاحظه کرد و هر کدام را که قطعاً یا احتمالاً مهم تر است، مقدم داشت. با این توضیح روشن شد که اصل مذکور در اسلام مورد قبول نمی باشد. « بخش پاسخ به سؤالات »
دروغ مصلحت آمیز در اسلام چه حکمی دارد و آیا پیامبران و پیشوایان بزرگ دروغ مصلحت آمیز می گفته اند؟	دروغ به خودی خود کار بدی است. بسیاری از مشکلات و بدبختیها و نابسامانیهای اجتماعی کنونی ما بر اثر دروغ است. امامان ما دروغ را کلید سایر گناهان شمرده اند. در عین حال در پاره ای از موارد اگر انسان راست بگوید، فتنه و فساد بزرگی برپا می شود، در حالی که اگر راست نگوید، آتش فتنه خاموش می گردد. مثلاً زمانی که میان دو نفر اختلاف شدیدی باشد و یکی از آنها پشت سر دیگری بدگویی کند، اگر در برابر سؤالاتی که می شود، راست بگوییم و بدگوییهای او را فاش کنیم، آتش فتنه ای برپا می شود، که چه بسا تلفات و خسارات مهمی به بار آورد. بدیهی است در چنین موردی راست گفتن کار غلطی است و هیچ عاقلی نمی تواند بگوید که در چنین موردی هم باید راست گفت. این یک قانون مسلم عقلی است که هرگاه فساد چیزی از اصلاح آن بیشتر باشد، باید از آن چیز پرهیز نمود. قوانین اسلامی نیز این حکم عقلی را تأیید نموده و در چنین موارد استثنایی از روی ضرورت، دروغ گفتن را تجویز می کند. لیکن در این باره باید به دو موضوع توجّه داشت. نخست اینکه ، این موضوع کاملاً جنبه استثنایی دارد و جز در شرایط خاصی دروغ گفتن جایز نیست، بنابراین نباید عده ای موضوع دروغ مصلحت آمیز را دستاویز کرده و بدون جهت و یا برای به دست آوردن منافع شخصی دروغ بگویند و این عمل زشت را به این عنوان که مصلحت ایجاب می کرده، مرتکب شوند. دوم اینکه اسلام حتی در مواردی که ضرورت ایجاب می کند که انسان دروغ بگوید، دستور توریه داده است. و توریه(1) این است که در موارد ضروری به جای دروغ گفتن، جمله ای گفته شود که شنونده به گمان خود از آن مطلبی استفاده کند، در حالی که منظور گوینده چیز دیگری بوده است. مثلاً اگر کسی از ما بپرسد: آیا فلان کس درباره من چنین حرف بدی زده؟ ما در جواب بگوییم: نه. منظورمان این باشد که با این عبارت نگفته است، اگر چه همان مطلب را با عبارت دیگری گفته است؛ ولی شنونده از کلمه«نه» چنین می پندارد که اصلاً آن حرف درباره او گفته نشده است. اگر در کلمات پیشوایان دین به مقتضای ضرورت و حفظ جان و مال مردم و جلوگیری از اختلافات و فتنه ها دروغ مصلحت آمیزی بوده باشد، از قبیل توریه است، که دروغ محسوب نمی گردد. این نکته هم ناگفته نماید که در مواردی که وظیفه انسان توریه یا دروغ مصلحت آمیز باشد، اگر راست بگوید، گناه کرده و هر فسادی به وجود بیاید او مسؤول است. در قرآن و کلمات معصومین«صلی الله علیه وآله وسلم» جملاتی که حمل بر توریه شود موجود است. برای نمونه حضرت ابراهیم«علیه السلام» می فرماید:« من بیمار هستم»(2) و سپس در شهر می ماند و بتها را می شکند توریه نموده است. در روایتی از امام صادق«علیه السلام» در کتاب «اصول کافی» نقل شده:«اول نه دروغ گفت و و نه بیمار بود. حضرت ابراهیم«علیه السلام» توریه نموده و مقصود او این بوده که بیمار خدا هستم». « بخش پاسخ به سؤالات » 1) توریه بروزن توضیه، سخنی است که دو معنی دارد. گوینده از آن معنای خاصی را که حقیقت است، اراده کرده و شنونده معنای دیگری را می فهمد. 2) سوره صافات، آیه 19.
آیا می توان به کودکان دروغ گفت؟	از دروغ گفتن در غیر از مواردی که شرعاً جایز دانسته شده، باید اجتناب کرد، چه دروغ گفتن به بچه باشد و چه به بزرگ. چه بسا احتراز از این امر در نزد کودکان از اهمیت بیشتری برخوردار باشد؛ زیرا آنان در مرحله یادگیری و الگو گرفتن از محیط و اطراف خویش هستند. از پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله» نقل شده است که:« وقتی به کودکان وعده می دهید، انجام دهید، تا بدبین نشوند و حرف شما را دروغ نپندارند». « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا بهتر نیست برخی نارساییهای اخلاقی، همچون دروغ را به جای گناه، نوعی بیماری روانی بدانیم؟	گرچه دروغ می تواند معلول یک بیماری روانی باشد، ولی این صحیح نیست که دروغ را بیماری نام بگذارند؛ زیرا دروغ یک جنایت و گناه محسوب می شود و کسی که مرتکب دروغ یا دزدی می شود، فردی گناهکار است. آری این جرایم و گناهها می توانند ریشه های روانی داشته باشد همچنانکه در روایتی بر روانی بودن علت کذب تأکید شده است:«دروغگو، دروغ نمی گوید، مگر به خاطر ذلت و پستی ای که در خویش می یابد».(3) همچنین دزدی شاید ریشه در تن آسایی و زیاده طلبی و تربیت غلط داشته باشد، که در جای خود نابهنجاری روانی است. « بخش پاسخ به سؤالات » 3) میزان الحکمه، جلد 6، ص 2676.
آیا به شوخی و برای مسرور نمودن دیگران می توان دروغ گفت؟	هرگاه مزاح موجب دروغ گفتن شود، ممدوح نیست و نباید بوسیله ی دروغ مزاح کرد. علی«علیه السلام» در این باره می فرماید:«مؤمن لذت ایمان را نمی چشد، مگر دروغ را چه به شوخی، و چه به صورت جدّی ترک کند».(4) رسول اکرم«صلی الله علیه وآله»نیز فرموده اند:«ویل للذی یحدّث، فیکذب لیضحک به القوم؛ ویل له؛ ویل له؛(5) وای بر کسی که با دروغ دیگران را می خنداند، وای بر او! وای بر او». « بخش پاسخ به سؤالات » 4) میزان الحکمه، چاپ جدید، جلد6، ص 2675. 5) میزان الحکمه، چاپ جدید، جلد 6، ص 2675.
آیا به عنوان مقابله به مثل می توان در مقابل دروغ کسی، دروغ گفت؟	امری که از نظر شرعی گناه . معصیت محسوب می شود، به عنوان مقابله به مثل حلال نمی شود، از این رو اگر کسی به انسان دروغ گفت، دروغ گفتن به او به عنوان مقابله به مثل، جایز نیست. در این باره در قرآن کریم به صراحت آمده است:«لایجرمنّکم شنئان ق.م علی ان لاتعدلوا؛(6)بدیهای دیگران نباید شما را وادار کند که از حق کناره گیری کنید». « بخش پاسخ به سؤالات » 6) سوره مائده، آیه 8.
اگر کسی در منزل انسان غیبت کند، به خاطر حفظ حرمت مهمان می توان او را نهی نکرد؟	انسان باید به وظیفه خود در برابر کسی که غیبت می کند، چه در منزل خود انسان باشد و چه در منزل دیگر، عمل کرده، امر به معروف و نهی از منکر را با رعایت شرایط آن، انجام دهد. چه بسا حق و حرمت مهمان، شایسته این باشد که از گناه محفوظ بماند. « بخش پاسخ به سؤالات »
گناهان زبان، کدام است؟	برخی عالمان آفات زبان را در بیش از سی مورد شماره کرده اند. به 30 مورد از آنها اشاره می کنیم: 1. گفتار دروغ 2. قسم دروغ 3. وعده دروغ 4. غیبت 5. سخن چینی 6. دورویی زبان 7. اشاعه فحشا8. نسبت زنا دادن بدون دلیل 9. فحش 10. دشنام دادن به مؤمن 11. مزاح(غیر از مواردی که فساد ندارد و به عنوانی مانند خوشحال کردن مؤمنان صورت می گیرد)12. غنا 13. مسخره کردن 14.ارجاف(منتشر کردن اخبار ترس آور را میان مسلمانان)15. سخن گفتن بدون علم 16. مراء(جدال) 17.سخن بیجا و بسیار گفتن 18. ستایش و نکوهش بی مورد 19. تملّق 20. لعن مؤمن 21. خودستایی 22.بی باکانه هر سخنی(راست یا دروغ) را نقل کردن 23. اظهار کردن عیب دیگران 24. افشا کردن اسرار دیگران 25. هجو مؤمن 26. تشبیب(بیان کردن زیبایی های زن نامحرم با شعر) 27. سخنی نقل که در مجالس به عنوان امانت گفته شده است 28. پرسش از روی تعنّت و نه برای فهمیدن 29. پرسش از چیزی که فایده دینی و دنیوی ندارد 30. طعن زدن. « بخش پاسخ به سؤالات »
اگر کسی برای ما فساد و یا خبر دروغی را گفته است ما هم به عنوان مقابله به مثل می توانیم مانند او عمل کنیم؟	چیزی که از نظر شرعی گناه و معصیت محسوب می شود به عنوان مقابله به مثل هم حلال نمی شود مثلاً اگر کسی به انسان دروغ گفت دروغ گفتن به او به عنوان مقابله به مثل جائز نمی باشد. در باره این موضوع آیه صریحی از قرآن داریم که می فرماید: « لایجرمنکم شنئان قوم علی ان لا تعدلوا(7)؛ بدیهای دیگران نباید شما را وادار کند که از حق کناره گیری کنید» آری! در بینش غیر دینی کلام معروفی هست که می گوید هدف وسیله را توجیه می کند. « بخش پاسخ به سؤالات » 7) سوره مائده ، ایه 8.
آیا به خاطر شوخی و مسرور نمودن طرف مقابل می توان دروغ گفت؟	هر جا لازمه مزاح دروغ گفتن باشد مزاح ممدوح نیست و نباید بوسیله ی دروغ مزاح انجام داد. به ویژه آنکه در این باره علی«علیه السلام» امیر مؤمنان می فرماید. مؤمن لذت ایمان را نمی چشد مگر دروغ را چه به شوخی، چه جدّی ترک کند.(8) رسول اکرم«صلی الله علیه وآله» فرموده اند: ویل للذی یحدّث فیکذب لیضحک به القوم، ویل له ، ویل له،(9) وای بر کسی که با حرفهای دروغ دیگران را می خنداند، والی بر او! و بر او! « بخش پاسخ به سؤالات » 8) میزان الحکمه جلد 6 ص، 2675 چاپ جدید. 9) میزان الحکمه جلد 6 ص، 2675 چاپ حدید.
آیا بهتر نبود که بجای دروغ نام نوعی بیماری روانی یا بجای دزدی نام بیماری بگذاریم؟	این صحیح است که دروغ می تواند معلول یک بیماری روانی باشد ولی صحیح نیست که نام دروغ را بیماری بگذارند زیرا دروغ یک جنایت و گناه محسوب می شود و کسی که دروغ یا دزدی را مرتکب می شود فردی گناهکار است آری در بررسی علل جرائم این جرمها و گناهها می توانند ریشه های روانی داشته باشد. در حدیث برای تأکید روانی بودن علت کذب چنین آمده، دروغگو، دروغ را نمی گوید مگر به خاطر ذلت و پستی که در خویش می یابد.(10) یا درباره دزدی شاید ریشه تن آسایی و زیاده طلبی و تربیت غلط داشته باشد که در جای خود یک نابهنجاری روانی دارد. « بخش پاسخ به سؤالات » 10) میزان الحکمه جلد 6 ص 2676.
چگونه می توان از دروغ و غیبت خودداری کرد؟	این دو گناه ویژگی ندارند، زیرا تمامی گناهان محتاج به تقوی است و تقوی مقدمه ای مثل ایمان قوی و معرفت وسیع می طلبد. اما در مورد این دو گناه، آگاه شدن از آثار سخت و رسواگر آن در دنیا و آخرت خیلی مؤثر است. چه بسیار خانواده ای که به خاطر یک دروغ از هم پاشیده می شود و آبروهایی ریخته می شود. چه دوستیهایی که با غیبت از هم گسسته می شود. و تازه آثار آخرتی آن که تمامی اعمال نابود می شود و به کسی که مورد غیبت قرار گرفته داده می شود. اما اصل سازنده و عمومی و ریشه دار همانا عشق و علاقه به خداست. کسی که محبوب را شناخته و او را دوست دارد همیشه دچار یک دلهره درونی است که نکند با کاری، او را از خود برنجاند. اینجا گناه تنفرانگیز می شود و بر فرض آلودگی، آدمی به سرعت به دنبال اصلاح و جبران و استغفار بر می آید. او پیوسته به عوامل کنترل کنده می اندیشد به فرهنگ سازندگی، یعنی رهنمودهای قرآن و روایی مراجعه می کند. و احادیثی که می گوید سهم جهنمی کردن افراد، بیشتر از طریق زبان است را، آویزه گوش می کند. او نمی خواهد احمق باشد چرا که علی«علیه السلام» فرمود: زبان عاقل پشت قلب او و زبان احمق مقدم بر قلب اوست پس عاقل اول می سنجد بعدش می گوید و احمق برعکس. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا خوب است کسی که کار بد از او سر می زند کار او را افشا کنیم یا نه؟	افشای کار بد دیگران خوب نیست بلکه گناه محسوب می شود آری، اگر از افراد ضد انقلاب باشند و کار آنان توطئه بر خلاف نظام باشد مانند کسانی که طرح کودتا علیه جمهوری اسلامی می کردند اینان را باید افشا نمود. لازم به ذکر است، گناه دیگری، سرّ او حساب می شود و در روش تربیتی پنهان داشتن بهتر است. ولی برای سازندگی وی با گفتگوی خصوصی و کتاب مفید کمال خیرخواهی است. « بخش پاسخ به سؤالات »
آیا می توان به کودکان یا نزد آنان دروغ گفت ؟	از دروغ گفتن ( در غیر مواردی که شرعاً جایز دانسته شده) باید اجتناب کرد چه به بچه باشد و چه به بزرگ. و چه بسا محافظت نزد کودکان از اهمیت بیشتری برخوردار باشد زیرا آنان در مرحله یادگیری و الگو گرفتن از محیط و اطراف خویش هستند. و از پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله» نقل شده است که وقتی وعده به کودکان می دهید انجام دهید. تا بدبین نشوند. و حرف شما را دروغ نپندارند. « بخش پاسخ به سؤالات »